معامله خطرناک عراق با ایران
✍️ رابرت اف. وُرث Robert F. Worth
روزنامه‌نگار آمریکایی که زمانی رئیس دفتر نیویورک‌تایمز در بغداد بوده
🔹 منبع: Atlantic
🔹 عنوان انگلیسی:
Iraq’s Dangerous Deal With Iran
🌿 برای بیش از سه سال، عراق توانسته از تیتر خبرها دور بماند. در حالی که جنگ‌ها و شورش‌ها دیگر نقاط خاورمیانه را درگیر کرده‌اند، بغداد — شهری که زمانی مترادف با انفجارهای انتحاری و قتل‌های فرقه‌ای بود — امروز در آرامش نسبی به سر می‌برد. بزرگراهی که از فرودگاه بین‌المللی به مرکز شهر می‌رسد و در سال‌های پس از حمله‌ی آمریکا در ۲۰۰۳ که من در عراق زندگی می‌کردم به «خطرناک‌ترین جاده‌ی جهان» شهرت داشت، اکنون با برج‌ها و ساختمان‌های بلند مرتبه احاطه شده است. پل‌ها و روگذرهای تازه‌ساز نیز اندکی از ترافیک بدنام پایتخت کاسته‌اند.
اما بسیاری از عراقی‌ها به من گفته‌اند که نگران‌اند این آرامش دوام نیاورد. ایران طی سال گذشته از سوی ایالات متحده و اسرائیل ضربات سختی خورده و «محور مقاومت» آن تقریباً فروپاشیده است. در چنین شرایطی، عراق خود را در موقعیتی ناخوشایند می‌بیند: آخرین متحد عمده‌ی جمهوری اسلامی در منطقه و شریان حیاتی اقتصاد ایرانِ تحریم‌زده. دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، تاکنون در این‌باره سکوت کرده، هرچند همچنان در تلاش است تا با تحریمها، اقتصاد ایران را در تنگنا نگه دارد.
🌿 اکنون انتخابات در راه است — عراقی‌ها قرار است در یازدهم نوامبر برای انتخاب پارلمان جدید رأی دهند — و نخست‌وزیر کنونی، محمد شیاع السودانی، در کارزار خود بر «آرامش و رونق» کشور تأکید می‌کند. نماد انتخاباتی او «درنا» است، پرنده‌ای که نشانه‌ی ساخت‌وساز و توسعه تلقی می‌شود. او در یک سال گذشته بیش از یک‌میلیون نفر را در بخش دولتی استخدام کرده؛ اقدامی که بحران بیکاری را تا حدی التیام داده، اما خطر ورشکستگی دولت را افزایش داده است. با این حال، در پسِ این فضای خوش‌بینانه، بیم آن می‌رود که عراق بار دیگر به میدان نبردی میان واشنگتن و تهران تبدیل شود.
🌿 السودانی در دوران افزایش بی‌سابقه‌ی قیمت نفت — در پی جنگ اوکراین — و گسترش شدید فساد بر سر کار بوده است. رقم دقیق پول‌هایی که به جیب افراد خاص رفته، روشن نیست، اما منابع دولتی و فعالان اقتصادی می‌گویند فساد از سال ۲۰۲۲ به‌طرز چشمگیری افزایش یافته است؛ همان سالی که سرقت بیست‌و‌پنج‌صد میلیون دلار از درآمدهای مالیاتی، با عنوان «دزدی قرن» در رسانه‌های عراق شناخته شد. بخش عمده‌ای از این پول به جیب الیگارش‌ها و شبه‌نظامیان وابسته به ایران سرازیر شده است.
🌿 یکی از مقام‌های پیشین دولت به من گفت: «تصادفی نیست که در این چند سال هیچ اعتراض مردمی بزرگی نداشته‌ایم؛ همه سهمی از پول می‌گیرند. اما این وضع پایدار نیست. همین که قیمت نفت پایین بیاید و نتوانند حقوق‌ها را پرداخت کنند، دوباره اعتراضات خونین درخواهد گرفت.»
🌿 چنین اتفاقی در اکتبر ۲۰۱۹ رخ داد؛ زمانی که اعتراضات علیه فساد و بیکاری به درگیری‌های خیابانی گسترده انجامید و صدها کشته برجای گذاشت. دو سال بحران سیاسی پس از آن ادامه یافت، و نخست‌وزیر وقت، مصطفی الکاظمی، در مهار شبه‌نظامیان شیعه‌ی وابسته به ایران — موسوم به «الحشد الشعبی» — ناکام ماند.
🌿 این شبه‌نظامیان نخستین بار در سال ۲۰۱۴ برای مقابله با داعش شکل گرفتند. اما برخلاف الکاظمی، السودانی آنان را در آغوش گرفته و ثروتمند کرده است. او قراردادهای دولتی را با شتاب توزیع کرده و نهادی دولتی به نام شرکت مهندس تأسیس نموده که بسیاری آن را نسخه‌ی عراقی سپاه پاسداران ایران می‌دانند. وزارت خزانه‌داری آمریکا اخیراً این شرکت را تحریم کرده و آن را پوششی برای گروه‌های تروریستی خوانده است....
🌿 با وجود تحریمها، شبه‌نظامیان و متحدانشان همچنان از نظام موسوم به «مزایده‌ی دلار» — سازوکار فروش روزانه‌ی ارز توسط بانک مرکزی — سود می‌برند؛ سازوکاری که سال‌هاست بستر فساد گسترده است.
السودانی خود را «عمل‌گرا» معرفی می‌کند. عراق مرز طولانی حدود هزار و ششصد کیلومتری با ایران دارد؛ بنابراین نخست‌وزیر ناچار است میان منافع همسایه‌ی قدرتمند شرقی و شریک نیرومند غربی خود توازن برقرار کند. برخی از ناظران به او امتیاز می‌دهند که دست‌کم سعی کرده شبه‌نظامیان را در ساختار دولت «اهلی» کند.
🌿 ماریا فانتاپیه، مدیر برنامه خاورمیانه در مؤسسه روابط بین‌الملل رم، می‌گوید: «این افراد هنوز شبه‌نظامی‌اند، اما حالا کت‌وشلوار می‌پوشند و در دل دولت جا گرفته‌اند. بعضی می‌گویند این بهتر از زمانی است که بیرون از ساختار حکومت بودند و به پایگاه‌های آمریکایی موشک شلیک می‌کردند.»
با این حال، در اعطای قراردادهای دولتی، السودانی بسیاری از ضوابط و نظارت‌های قانونی را نادیده گرفته است. شاید همین باعث شده در ساخت پل‌ها و جاده‌ها از برخی پیشینیانش موفق‌تر باشد، اما امتیازهایی که به شبه‌نظامیان داده، پرسش‌های جدی برانگیخته است.
🌿 اوایل امسال، وزارت ارتباطات عراق بدون برگزاری مناقصه، قراردادهایی با «الحشد الشعبی» و «شرکت مهندس» امضا کرد تا نگهداری شبکه‌ی فیبر نوری کشور و ساخت شبکه‌ای موازی را بر عهده بگیرند. این قراردادها — که پیش‌تر گزارش نشده بود — عملاً کنترل شبکه‌ی داده‌های عراق را به دست شبه‌نظامیان می‌سپارد؛ آرزویی قدیمی برای آنان. چند مقام عراقی و فعال حوزه‌ی مخابرات به من گفتند که نگرانی اصلی فقط فساد مالی نیست، بلکه مسأله امنیت ملی است: اگر تخصص فنی لازم در اختیارشان باشد، این گروه‌ها یا حامیانشان در تهران می‌توانند از این شبکه برای نظارت و جاسوسی بر تمام کاربران عراقی استفاده کنند.
به‌طور مشابه، السودانی کوشیده قرارداد انحصاری خدمات ۵G را به کنسرسیومی دیگر، وابسته به الحشد الشعبی، واگذار کند. اما یک قاضی دادگاه عالی اجرای آن را به دلیل نگرانی‌های امنیتی متوقف کرده، هرچند شاید نتواند برای همیشه مانع شود.
🌿 مدافعان السودانی می‌گویند او در چارچوب نظام سهمیه‌بندی فرقه‌ای عراق پس از ۲۰۰۳ — موسوم به محاصصه — عمل می‌کند؛ نظامی که قرار بود از تکثر سیاسی حفاظت کند، اما عملاً به دستگاهی برای توزیع منافع میان احزاب تبدیل شده است.
برخی دیگر می‌گویند السودانی، که از حزب کوچکی برخاسته، توانسته ائتلافی چندفرقه‌ای شکل دهد که ممکن است در انتخابات موفق شود. با این حال، حتی اگر رأی بالایی هم بیاورد، در عمل همچنان اسیر ائتلاف شیعی موسوم به چارچوب هماهنگی خواهد بود؛ گروهی تحت نفوذ ایران و پیوندخورده با شبه‌نظامیان. بنابراین حاشیه‌ی مانور برای تغییر واقعی اندک است.
روسای جمهور اخیر آمریکا ناچار شده‌اند محدودیت‌های ساختار سیاسی عراق را بپذیرند: از رهبران بغداد خواسته‌اند فاصله‌ای از تهران بگیرند، اما از اقداماتی که کشور را دوباره به میدان جنگ بدل کند، پرهیز کرده‌اند. با این حال، ترامپ — که به سازش دیپلماتیک چندان علاقه ندارد — ممکن است مسیر دیگری در پیش گیرد.
🌿 او از زمان بازگشت به قدرت در ژانویه‌ی امسال، توجه چندانی به عراق نشان نداده است. اما تصمیم اخیر وزارت خزانه‌داری برای تحریم شرکت مهندس و دو الیگارش بانفوذ عراقی، زمزمه‌هایی از نگرانی را در میان ثروتمندان بغداد برانگیخته است.
یکی از مقام‌های پیشین دولت می‌گوید: «آنها ترسیده‌اند. تا وقتی آمریکا با ایران به توافق نرسد، فشار حداکثری ادامه دارد — و این یعنی ممکن است هدف بعدی، خودِ این افراد در عراق باشند.»
اسفندیار خدایی
